W VI tysiącleciu przed naszą erą z południa, z terenów naddunajskich przybyli na ziemie polskie pierwsi rolnicy i hodowcy. Rozpoczęła się młodsza epoka kamienia, neolit. Ludność neolityczna zakładała długotrwałe osady, cmentarzyska, potrafiła wytwarzać i wypalać naczynia i figurki ceramiczne, wyspecjalizowane narzędzia kamienne, krzemienne, kościane i rogowe, ozdoby z muszli czy z bursztynu. Pierwsza społeczność rolnicza, która w całości wykształciła się na naszych ziemiach zasiedliła obszar niemal całej obecnej Polski, jest określana przez archeologów mianem kultury pucharów lejkowatych. Swoją nazwę zawdzięcza popularnej w tym czasie formie naczynia w kształcie puchara z szeroką, rozchyloną na zewnątrz szyją. Ludność kultury pucharów lejkowatych przez około pół tysiąclecia, w latach 3700-3200 przed naszą erą, zakładała zarówno duże osady wyżynne, zamieszkiwane przez wiele pokoleń, jak też mniejsze osady i obozowiska z niewielkimi domami słupowymi na planie prostokąta lub trapezu, naziemnymi lub częściowo zagłębionymi w ziemię – półziemiankami. Ściany konstruowano z plecionki, następnie uszczelniano je gliną, a dachy pokrywano trzciną. Do przechowywania zapasów służyły wykopane w ziemi, głębokie piwniczki. Na Wyżynie Sandomierskiej ślady osad z tego okresu są znane niemal z każdej miejscowości. Ludzi przyciągały tu przede wszystkim żyzne ziemie wykształcone na lessach oraz surowce naturalne, głównie krzemienie, których kilka gatunków występuje w północno-wschodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich. Społeczność kultury pucharów lejkowatych założyła m.in. słynne neolityczne kopalnie krzemienia pasiastego w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego. Wokół osad znajdowały się poletka, na których uprawiano głównie pszenicę, jęczmień i proso. Chowano owce kozy, a także bydło i świnie. Cmentarzyska kultury pucharów lejkowatych z grobami o konstrukcji kamiennej, w których oprócz szkieletów znajduje się ozdoby i dary grobowe – naczynia, broń narzędzia – a także znane z tego okresu grobowce megalityczne z nasypami ziemnymi, zwane czasem „polskimi piramidami”, świadczą o wierze w życie pozagrobowe. Znajdowane w obrębie osad figurki ceramiczne, głównie zwierzęce, gliniane miniatury kamiennych toporów, flasze z kryzą, czyli niewielkie naczynia w kształcie odwróconej główki makówki, ucha naczyń formowane na kształt głowy barana czy półksiężyców – to elementy kultury materialnej, które wskazują na skomplikowany system wierzeń. Szczegóły praktyk kultowych z tego okresu pozostaną dla
nas na zawsze tajemnicą.